Omgaan met verschillende vormen van rouw

Het is bijna 2026. December is een maand waarin veel mensen terug -en vooruitkijken. Terugkijkend op 2025 is er voor mij een duidelijk thema over het afgelopen jaar: afscheid nemen en rouwverwerking. In het blog over ego, verlichting en lijden heb ik hier al kort over verteld. In dit blog ga ik dieper in op rouw, wat meditatie hierin wel of niet kan betekenen en het belang van rituelen.

Het leven opnieuw in balans brengen

In de zomer van 2024 neem ik een nieuwe baan aan, en dat doe ik naast mijn eigen bedrijf en vrijwilligerswerk. Het word veel, en met momenten eigenlijk teveel. De balans tussen werken en hersteltijd is scheef.

Ont-prikkelen is voor ons brein en eigenlijk ons hele systeem enorm belangrijk. Het is niet perse niks doen, maar in elk geval wel wat anders doen dan normaal. Als je (net als ik) overdag veel achter schermen zit, dan is het belangrijk om in je vrije tijd andere dingen te doen: lezen, wandelen, sporten etc. En soms is het even zo belangrijk om echt even de verveling toe te laten en kijken wat er vanzelf komt. Dat valt niet mee, de smartphone is nooit ver weg. Afleiding ligt altijd op de loer.

Afijn, ik besluit dus na bijna 17 jaar afscheid te nemen van mijn vrijwilligerswerk als EHBO-hulpverlener en instructeur. Iets wat ik met veel plezier gedaan heb, waar wat richting het einde steeds meer als een ‘moetje’, en daarmee als een last begon te voelen. Dat kan van een hobby niet de bedoeling zijn. Toch is het niet makkelijk, ook al is het een eigen vrijwillige keuze. Onderdeel zijn van een hechte groep mensen met gedeelde interesses en kernwaarden geeft zin en betekenis (althans, dat kan het geven) en dat achter mij laten, laat me niet ongemoeid. Het is echter klein bier met wat er daarna zal komen.

Onze oppashond kan niet meer, hij zal vredig inslapen.

Mijn opa (die ik zelf niet gekend heb) had een hele mooie uitspraak die ik via mijn vader heb geleerd: “Hoe beter je de mens leert kennen, hoe meer je van je hond gaat houden”. Mensen die mij kennen weten dat ik een echte hondenliefhebber ben. Mijn vriend en ik passen met momenten al een paar jaar op een Franse Buldog, een super lieve allemansvriend. Het is de hond die ervoor heeft gezorgd dat mijn vriend over zijn hondenangst heen is gekomen, en waarmee we door de jaren heen veel mooie momenten hebben gehad.

Maar het beestje is oud, ziek en op. De baasjes moesten het verdrietige besluit nemen dat ze hem laten inslapen. Wij krijgen de gelegenheid om daarbij te zijn, en dat doen we. Enerzijds om afscheid te nemen van de hond waar wij beide zoveel van houden en anderzijds om het verdriet samen met onze vrienden te delen en er voor elkaar te zijn. Het is een hele bijzondere ceremonie. We komen aan bij onze vrienden, eten samen en halen herinneringen op. We lachen, we huilen en overladen de hond en elkaar met knuffels.

Enige tijd later komt de dierenarts binnen. Een alleraardigste vriendelijke man, die alle tijd neemt. We beginnen eerst met koffie, en er wordt nog wat gepraat over hoe de hond er aan toe is. Hij had al langer zijn ouderdomskwalen, maar was blij en pijnvrij. Nu was duidelijk dat hij aan het lijden was, en dan sta je als baasjes voor een duivels dilemma. Je wil niet te snel de beslissing moeten nemen tot inslapen, maar zeker ook niet te laat. Maar het is duidelijk dat (hoe verdrietig ook) dit echt de beste keuze is, vooral voor de hond zelf.

En dan komt dat onvermijdelijke moment… het verliep allemaal rustig en vredig en zonder lijden. Binnen enkele minuten stopt het hartje met kloppen en is het voorbij. Hij ligt op de bank, alsof hij ligt te slapen en elk moment wakker kan worden. Het is een heel vreemde gewaarwording: het ene moment leeft hij nog, het volgende moment is het definitief voorbij. Enige tijd later komt er iemand langs van het dieren crematorium en zien we hem voor de laatste keer vertrekken. En dan komt er een nieuw moeilijk moment: je moet afscheid nemen van je vrienden, die je achterlaat in rouw en verdriet terwijl je zelf ook huiswaarts gaat met je eigen rouw en verdriet. De dagen en weken erna houden we elkaar goed in de gaten.

De rol van meditatie bij rouwverwerking

Ook al was het ‘maar’ onze oppashond, we hielden er heel veel van. Mijn vriend en ik zijn zelf ook echt in de rouw. Iedereen verwerkt dat op zijn of haar manier, en zoals al talloze keren beschreven: rouw verloopt bij iedereen anders en eigenlijk nooit volgens een vastomlijnde structuur. Het vliegt dikwijls alle kanten op.

Voor mijzelf was het de eerste keer in de 15 jaar met meditatie dat ik met dergelijke rouw te maken kreeg. Hoe gek het ook klinkt, ik was dus tegelijkertijd ook wel nieuwsgierig en benieuwd, naar welke rol mijn mindfulness praktijk zou kunnen spelen bij het hanteren en verwerken van dit intense verdriet. Er zijn heel duidelijke oefeningen die je kunnen helpen bij het aanschouwen van heel lastige situaties. Tegelijkertijd is het oppassen geblazen (ook voor mij!) om niet te vervallen in spirituele bypass: “Ik mediteer nu al zo lang, ik kan dit verdriet best dragen. (of vind dat ik dat zou moeten kunnen)”.

De realiteit blijkt weerbarstig: het verdriet is zo rouw en intens. Het lukt mij simpelweg niet om een milde open ruimte ervoor te maken. Ik besluit daarom te overleggen met mijn mindfulness trainer van destijds, die tegelijk ook gedragswetenschapper en psycholoog is. Ergens staat mij namelijk bij dat mindfulness en rouw geen goede combinatie zijn. Ze schrijft mij terug:

“Hoi Erik,

Op de eerste plaats: wat naar dat je dit meemaakt en zo verdrietig bent door dat verlies. Je weet zelf natuurlijk dat dat verdriet wel volkomen normaal en passend is bij een dergelijke gebeurtenis. Moeilijk en pijnlijk ja, maar niet over te slaan. 

Mindfulness is in jouw geval geen contra-indicatie. Dat geldt inderdaad bij beginnende mindfulness-beoefenaars. Niet als harde regel maar het is gewoon zo dat bij mensen die dat niet gewend zijn, het ruimte geven aan heftige emoties te moeilijk kan zijn.

Het advies is dan om te wachten tot emoties iets minder heftig zijn. Actieve rouwverwerking in groepen wordt ook afgeraden direct na de gebeurtenis. Want dat verdriet is heftig maar moet ook gewoon zijn uitwerking hebben. Mindfulness is ook géén tool om minder last te hebben, maar een tool om beter met die last te kunnen zijn.

Dus voor jou: als dat milde ruimte maken niet wil ontstaan, dan is dat wat het is.

Ben dan gewoon mild voor de boosheid en verdriet in jou. Soms is dat bij onverwachte ‘aanvallen’ het enige wat lukt. Voel de boze of verdrietige Erik en adem in en uit en verder niks. Laat hem voelen wat hij voelt. En genoeg is genoeg. Morgen is er weer een dag.

Als je de ruimte loslaat zal die ruimte ergens als vanzelf ontstaan en zullen de emoties jou loslaten. Wanneer het hun tijd is, niet als (of omdat) jij dat wilt…”

En precies zo is het. Pas als je:

• Er echt niet meer vanaf hoopt te komen
• Het middel / de methode niet meer gebruikt om het lijden milder te maken
• Je jezelf niet meer veroordeelt omdat het ruimte maken niet lukt
  (waarvan ik vond dat ik dat wél moest kunnen)
• Er echt geen verzet meer is

Dan verdwijnt de beknelling en lijdt je niet meer aan de ervaring van de emoties, die in zichzelf gewoon vervelend, verdrietig en naar zijn. Een belangrijk, maar heel subtiel verschil.

Levende rouw

In 2025 zou ik ook nog met een andere vorm van rouw te maken krijgen. Een vorm die ‘levende rouw’ wordt genoemd. Ik heb dit al eens meegemaakt bij mijn eerste onbeantwoorde liefde. Het grote verschil met nu: ik was toen nog geen beoefenaar van mindfulness en meditatie én kende dat begrip van levende rouw nog niet. Ik had toen niet de taal en referentiekaders die ik nu wel heb.

Levende rouw is rouwen om iets wat je verliest, maar wat op zichzelf niet verdwenen is. Bijvoorbeeld:

• Rouwen om een liefdesrelatie die uitgaat
• Rouwen om een baan die je verliest
• Rouwen om familiebanden die worden verbroken
• Rouwen om een vriendschap die teneinde komt
• Rouwen om een identiteit of zelfbeeld dat veranderd

Levende rouw is voor mij een veel ingewikkeldere variant. Banden worden doorgesneden en achtergelaten en soms blijven er nog veel vragen en onuitgesproken kwesties over. Open eindjes zijn voor de meeste mensen met autisme sowieso al niet gemakkelijk, en dan komt er het verwerken van verlies (die omkeerbaar zou kúnnen zijn) ook nog overheen. Dat is geen makkelijke combinatie. In deze meer recente situatie is uitgesproken dat we elkaar niet meer zullen zien of spreken. De andere variant ken ik ook: we stoppen ermee, maar blijven ‘openstaan voor contact’. En nu ik er over nadenk, ik kan niet zeggen dat die ‘stoppen maar contact houden’ variant mij beter heeft geholpen. Rouw, in welke vorm dan ook is gewoon niet simpel.

Het belang van rituelen

Ik krijg weer met nieuwe ervaringen en gevoelens te maken, waar ik nog geen kader en taal voor heb. Daarom wend ik me tot een POH-GGZ (ik vertelde al over haar in het blog over het innerlijke kind) en zij komt met een suggestie: je kunt gewoon een vorm vinden die bij jou past, maar misschien wil je nog een brief schrijven? Je hoeft deze niet op te sturen, maar vertel in de brief gewoon wat je nog wil zeggen: wat maakt je boos? wat maakt je dankbaar? Schrijf ongenuanceerd, radicaal eerlijk, lucht je hart en steek daarna die brief in de fik! In eerste instantie ben ik terughoudend. Wat heb je immers aan het schrijven van een brief, als de ontvanger hem toch nooit te zien krijgt?

Ik deel deze suggestie met mijn vriend en hij verteld: je kan ook een ritueel verzinnen door iets kapot te maken en daarna weg te gooien. Stop daar al je boosheid en frustratie in, en uit het op die manier. Dat vind ik zowaar een nog veel beter idee. Bovendien heb ik nog wel wat spullen waar ik vanaf wil, dus dat komt wel goed. Uiteindelijk maak ik er drie rituelen van:

1. 1. 1. Ik neem een voorwerp: stop daar symbolisch al mijn woede, boosheid, frustratie etc. in en trap het daarna helemaal aan gort en smijt het in de container die de dag erna leeggemaakt zal worden.

    

   1. 1. Ik schrijf twee brieven: één brief staat vol met eveneens de boosheid, woede en frustratie maar de andere brief staat vol met mooie herinneringen, dankbaarheid en warme gevoelens. Want ook al voerde op dat moment de pijnlijke emoties de boventoon: we hebben ook vreselijk veel gelachen, lief en leed gedeeld en geweldige mooie herinneringen gemaakt. Die hoeven niet te lijden onder al het andere. Licht en schaduw kunnen in die zin naast elkaar bestaan. Deze brieven spreek ik hardop uit en verbrand ik vervolgens ritueel.

    

   1. 1. Tijdens het opruimen van mijn bureau kom ik een sleutelhanger tegen met een foto. Ik ga in mijn stoel zitten, houd de sleutelhanger tussen mijn handen en laat gevoelens van dankbaarheid en mooie herinneringen symbolisch via mijn handen in de sleutelhanger stromen. De sleutelhanger wordt daarmee een fysiek voorwerp voor de herinneringen aan de mooie tijden. Deze heeft een plekje gekregen in mijn ‘memory lane’ een plankje met voorwerpen die mij herinneren aan bijzondere gebeurtenissen door de jaren heen.

    

En is het daarmee dan helemaal klaar? Ja en nee. Het is een moment wat ik voor mezelf heb gemaakt om een open-einde tot afronding te laten komen en te berusten in wat er is gebeurd en het een plaats in de tijd te geven. Je kan het denk ik goed vergelijken met een uitvaart. Dat is de officiële plechtigheid, het afscheid, maar daarna zijn de emoties en de herinneringen echt niet meteen weg. Het is een punt waar vandaan je verder kunt, wetende dat het op zijn eigen tijd en tempo jou los zal laten. Dat geldt bij elke vorm van rouwverwerking:

“Als je de ruimte loslaat zal die ruimte ergens als vanzelf ontstaan en zullen de emoties jou loslaten. Wanneer het hun tijd is, niet als (of omdat) jij dat wilt…”